Znaczenie pierwszej wydaje się dość oczywiste – kreowanie publicznie uznanej i odtwarzanej wersji dziejów jest formą kontroli społecznej, która ma stanowić uprawomocnienie dla istniejącej władzy państwowej. Wiele przykładów potwierdzających tę tezę podsuwają nam media np. w okresie przedwyborczym, gdy szczególnie widoczne stają się zjawiska takie, jak manipulowanie symbolami narodowymi czy redefiniowanie znaczeń.

Dla programu „Warto pamiętać” ciekawszym jest natomiast spojrzenie na rolę pamięci w budowaniu tożsamości narodowej. Przy czym naród należy tu rozumieć jako „wspólnotę wyobrażoną”, a więc twór wykreowany w umysłach ludzi, którzy pomimo, że nigdy się nie spotkali, dzielą poczucie przynależności do konkretnej, ograniczonej zbiorowości oraz przekonanie o wspólnocie dziejów. Polska socjolożka Barbara Szacka twierdzi, że pamięć zbiorowa oddziałuje na rzecz tożsamości narodowej w trojaki sposób:

• Jako źródło świadomości wspólnego trwania w czasie – ze względu na sakralizującą moc przeszłości, dawność naszych dziejów w naszym wyobrażeniu podnosi ich wartość, potwierdza trwałość naszej zbiorowości oraz stanowi uzasadnienie prawa do jej istnienia. Poprzez rytualne powracanie do mitycznego czasu przodków, powodujemy, że naród staje się wspólnotą nie tylko nas – żywych, lecz również umarłych.
• Poprzez tworzenie katalogu wspólnych wartości. Postacie i wydarzenia z przeszłości stają się symbolami, które uznaje się za jednoznaczne aksjologicznie wzory i wokół tych wyobrażeń buduje poczucie więzi społecznej. Wiele z wpisanych do takiego katalogu postaw służy budowaniu kultu owej wspólnoty wartości oraz prezentuje jako naturalne przedkładanie interesów grupy ponad interesy osobiste.
• Katalog wspólnych dla grupy wartości i symboli, mających swe źródło w postaciach i wydarzeniach z przeszłości, tworzy specyficzny „język”, znany tylko tym, którzy do danej grupy przynależą, wyznaczający tym samym granicę między swoim i obcym. W ten sposób wspólna pamięć dostarcza znaków identyfikacyjnych pozwalających wytworzyć tożsamość etniczną.

Co ważne, gdy spojrzymy na te mechanizmy z dystansem, dostrzeżemy, że odtwarzanie przeszłości w pamięci nie kieruje nas tylko w przeszłość, ale stanowi odniesienie, a więc i wpływa na kształt naszych projektów na przyszłość. Tym samym, sposób mówienia i myślenia o historii staje się podstawowym budulcem tego, kim jesteśmy obecnie oraz kim będziemy. Tym bardziej więc warto zgłębiać wiedzę o dziejach, zadawać pytania i poddawać refleksji różnorodne interpretacje przeszłości, również w trakcie obchodów świąt narodowych, które w tym roku zajęły szczególne miejsce w debacie publicznej.

(W oparciu o fragment artykułu: Barbara Szacka, 2002, „Pamięć zbiorowa i wojna”, Przegląd Socjologiczny, t. XLIX, nr 2)

(zn)